Stemmenpoli: interview met Iris Sommer

Iris Sommer, sinds 2011 hoogleraar psychiatrie, houdt zich bezig met de biologische aspecten van psychose. Sommer, die werkzaam is bij de stemmenpoli van het UMC Utrecht, publiceerde in 2011 haar boek ‘Stemmen horen’.

Met ‘stemmen horen’ bedoelen we stemmen horen die er in werkelijkheid niet zijn maar die wel als werkelijk worden gehoord. Ongeveer vijftien procent van de bevolking hoort wel eens een stem. Vier a vijf procent hoort ze regelmatig, minstens een keer per maand.

Stemmen horen wordt als stoornis beschouwd wanneer het je functioneren belemmert. Op zich hoeft het horen van stemmen niet belemmerend te zijn maar het gaat vaak samen met achterdocht en/of magisch denken en dat geeft eerder problemen. Acht op de tien mensen die stemmen horen zijn ook achterdochtig.

Veel patiënten op de stemmenpoli hallucineren de hele dag door. Maar wat vaker voorkomt is dat stemmen opkomen en weer verdwijnen. Ze zijn dan bijvoorbeeld het sterkst als je net wakker bent en laat op de dag als je moe bent. Als je ergens geconcentreerd mee bezig bent raken ze op de achtergrond.

Oorzaken
Over de oorzaken weten we nog weinig maar er is een samenhang tussen stemmen horen, denkstijl en de neurotransmitter ‘dopamine ’in de hersenen. In onderzoek bij mensen die regelmatig stemmen horen maar er geen last van hebben en goed functioneren zijn geen afwijkingen in de hoeveelheid dopamine gevonden. Die afwijking is er wel bij mensen die stemmen horen en achterdochtig zijn. We gaan er daarom van uit dat ook achterdocht met dopamine te maken heeft. Ook bij psychose zijn er veranderingen in de dopaminehuishouding. Dopamine geeft een goede weergave voor het kwijtraken van de realiteit.

Het meten van dopamineniveaus is ingewikkeld maar de denkstijl die samenhangt met afwijkingen in de dopamineniveaus kun je vaststellen met vragenlijsten. De antwoorden op de vragen geven een maat voor ‘schizotypie’ en die schizo-typische denkstijl correleert weer met dopamine.

Bij het horen van stemmen komen bepaalde thema’s opvallend vaak terug zoals seksualiteit, agressie, moord en doodslag. De thema’s hebben waarschijnlijk te maken met een hoog emotioneel gehalte. Dingen die belangrijk voor je zijn en die je daardoor het ergst raken. Mannen horen heel vaak dat ze ‘homo’ zijn of pedofiel. Vrouwen met kinderen horen vaak nare dingen in relatie tot hun kinderen, dat ze niet deugen als moeder of dat de kinderen iets zal overkomen. Vrome moslims horen dat ze slechte moslims zijn en dat Allah in ze is teleurgesteld.

Een theorie is dat stemmen ontstaan door herinneringen die spontaan en ongewild uit het geheugen komen. In evolutionaire zin is dat belangrijk voor overleving om dingen die gevaarlijk zijn niet meer te vergeten dus emotioneel geladen onderwerpen worden het gemakkelijkst getriggerd. Bij het horen van stemmen geeft dit de sensatie dat je die herinnering echt hoort. Daar zit vaak een herhalingselement in: het geheugen kan je trainen. Van dingen die je vaak doet of denkt worden de verbindingen versterkt. Dus als je op een dag vijf keer hetzelfde hebt gehallucineerd zit het er de volgende dag des te beter in. Banen met bepaalde inhoud raken ingesleten en die activeren dan heel makkelijk.

Andere gehoor hallucinaties
Verschillende gehoorhallucinaties gaan vloeiend in elkaar over, van oorsuizen via piep en fluittonen, muzikale hallucinaties en geroezemoes naar het horen van stemmen. Piep en fluittonen zijn hinderlijk maar niet geassocieerd met emoties of herinneringen. Muziek hangt daar vaak wel mee samen. Muziek horen komt veel voor bij slechthorendheid, bijvoorbeeld bij oudere mensen die ook nog wat eenzaam zijn en weinig afleiding hebben, maar lang niet alle mensen die slechthorend zijn hebben dat. Je moet er een bepaalde aanleg voor hebben.

Behandeling
Antipsychotica zijn effectief bij driekwart van de mensen die stemmen horen maar antipsychotica kunnen bijwerkingen hebben. Het is een afweging of het je dat waard is.

Patiënten op de stemmenpoli hebben de stap van de medicatie al gehad. Sommigen hebben nog geen ‘antipsychotica’ geprobeerd maar de meesten moeten het vooral van de psychotherapie hebben.

Cognitieve gedragstherapie (CGT) wordt aangeboden om los te komen van het idee dat de stemmen almachtig en alwetend zijn. We zoeken naar bewijzen voor en tegen dat wat de stemmen zeggen. Welke argumenten heb je en hoe hard zijn die? Als je droomt hoor je ook van alles maar we geloven niet dat er werkelijk een soort theater wordt opgevoerd in je slaapkamer. Waarom bij hallucinaties dan wel?

Daarnaast geven we Competitieve Memory Training (COMET) om het zelfvertrouwen te versterken. Het zelfvertrouwen van mensen die stemmen horen staat voortdurend onder druk maar als je ervan overtuigd bent dat je als persoon deugt komen die stemmen minder hard aan.

Niet iedereen laat zich makkelijk overtuigen maar hoe langer je tijd hebt hoe meer kans je maakt. Als mensen voor het eerst komen krijgen ze een aantal presentaties waaronder een verhaal van een ervaringsdeskundige en plaatjes van wat er in de hersenen gebeurt. Sommigen zeggen dan ‘O, zit dat zo!’ maar er zijn ook mensen die na twee jaar intensieve psychotherapie nog steeds zeggen dat het toch echt personen zijn die hen aanspreken. Als je mensen zo ver krijgt dat ze gaan twijfelen aan de oorsprong van de stemmen, doet de omgeving de rest.

Stemmenpoli
Er zijn maar drie stemmenpoli’s in Nederland dus moeten mensen vaak een eind reizen om er te komen. Vandaar dat de behandeling maar een keer per week is. Voor mensen die moeite hebben met reizen kunnen we soms via de verzekering een taxivergoeding regelen.

Veel mensen met schizofrenie worden onder-behandeld. Met meer tijd en aandacht zou er meer uit te halen zou zijn. Bij de stemmenpoli geven we hele specialistische zorg en doen we onderzoek naar nieuwe en betere behandelmethoden. We kunnen geen bemoeizorg en huisbezoeken bieden. Voor mensen die die intensievere begeleiding nodig hebben zou ik heel graag onze manier van werken willen overdragen aan bijvoorbeeld SPV-n.

Met dank aan: prof. dr. Iris Sommer, psychiater en onderzoeker UMCU Utrecht